تقسیم ارث چگونه انجام می‌شود؟ هرآنچه باید بدانید
قانون ارث در جمهوری اسلامی ایران عمدتاً بر مبنای فقه امامیه (شیعه) و در چارچوب قانون مدنی این کشور تنظیم شده است. این قانون، قواعد و مقررات مربوط به انتقال مالکیت دارایی های متوفی به وراث قانونی او را تعیین می کند. قانون مدنی ایران به عنوان سند اصلی حقوقی، چارچوب کلی تقسیم ارث را مشخص نموده و تحت تأثیر عمیق اصول و مبانی شریعت اسلامی قرار دارد. درک نحوه تعامل بین این دو منبع حقوقی برای فهم دقیق مسائل مربوط به ارث در ایران ضروری است.
در کنار قواعد ارث اجباری، قانون مدنی ایران امکان وصیت تا یک سوم از دارایی متوفی را نیز پیش بینی کرده است. این بدان معناست که فرد می تواند تا سقف یک سوم از اموال خود را به هر کسی که مایل باشد وصیت کند و این وصیت نافذ خواهد بود. با این حال، هرگونه وصیت مازاد بر این میزان، نیازمند تنفیذ و رضایت تمامی وراث قانونی است. این محدودیت بر قدرت وصیت، نشان دهنده اولویت و اهمیت قواعد تقسیم ارث تعیین شده در قانون است.
اصول کلی تقسیم ارث در ایران
موجبات ارث:
بر اساس قانون مدنی ایران، دو عامل اصلی سبب ایجاد حق ارث می شوند: نسبت سببی (ازدواج) و نسبت نسبی (خویشاوندی خونی). این بدان معناست که تنها افرادی که از طریق ازدواج قانونی یا رابطه خونی با متوفی مرتبط هستند، می توانند از او ارث ببرند. سایر انواع روابط، هرچقدر هم نزدیک باشند، به طور خودکار حقی برای ارث ایجاد نمی کنند.
طبقات و درجات وراث:
وراث نسبی (خویشاوندان خونی) بر اساس قانون مدنی ایران به سه طبقه تقسیم می شوند:
- طبقه اول: پدر، مادر و فرزندان (اعم از دختر و پسر).
- طبقه دوم: اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ)، برادران و خواهران و فرزندان آنها.
- طبقه سوم: عموها، عمه ها، دایی ها، خاله ها و فرزندان آنها.
وراث هر طبقه، مانع ارث بردن وراث طبقه بعدی می شوند؛ به عبارت دیگر، اگر از طبقه اول وارثی وجود داشته باشد، وراث طبقه دوم ارث نمی برند و به همین ترتیب، وجود وراث طبقه دوم مانع ارث بردن وراث طبقه سوم می شود. این نظام طبقاتی، اولویت بندی مشخصی را برای تعیین وراث قانونی برقرار می کند.
روش های ارث بری:
وراث در قانون مدنی ایران به سه طریق ارث می برند: به فرض، به قرابت و به فرض و قرابت توأمان.
- ارث به فرض: در این روش، سهم هر وارث به صورت مقادیر معین و مشخص (مانند یک دوم، یک چهارم، یک هشتم، دو سوم، یک ششم) در قانون تعیین شده است و این سهم ها قابل تغییر نیستند. مادر، شوهر و زن از جمله وراثی هستند که در برخی حالات، سهم معین از ترکه می برند.
- ارث به قرابت: در این روش، وراث بر اساس نزدیکی درجه خویشاوندی با متوفی، سهمی از ترکه می برند که معمولاً پس از کسر سهم های فرضی به آنها تعلق می گیرد. پسران و دختران معمولاً به این طریق ارث می برند.
- ارث به فرض و قرابت توأمان: برخی وراث مانند پدر، دختر یا دختران و خواهران ابوینی یا ابی، ممکن است در شرایطی هم به عنوان صاحب فرض و هم به عنوان وارث قرابتی ارث ببرند.
شرایط ارث بردن:
برای اینکه فردی بتواند از متوفی ارث ببرد، باید در زمان فوت او زنده باشد. در مورد جنین، اگر در زمان فوت متوفی نطفه آن منعقد شده باشد و زنده به دنیا بیاید، مستحق ارث خواهد بود، حتی اگر مدت کوتاهی پس از تولد فوت کند. این شرط، وضعیت حقوقی وارث در زمان فوت مورث را تعیین می کند.
موانع ارث:
قانون مدنی ایران موانعی را برای ارث بردن تعیین کرده است که در صورت وجود آنها، فرد از ارث محروم می شود. از جمله این موانع می توان به قتل مورث توسط وارث و کفر (غیر مسلمان بودن وارث در صورتی که مورث مسلمان باشد) اشاره کرد.
حجب:
حجب به معنای محروم شدن وارث از ارث به واسطه وجود وارث نزدیکتر به متوفی است. برای مثال، وجود فرزندان، مانع ارث بردن نوادگان می شود. این اصل، سلسله مراتب وراث را دقیق تر مشخص می کند.
جدول طبقات وراث و اولویت آنها
| طبقه وراث | مثال‌هایی از وراث در هر طبقه | اولویت |
|---|---|---|
| طبقه اول | پدر، مادر، پسران، دختران | مقدم بر طبقه دوم و سوم |
| طبقه دوم | پدربزرگ، مادربزرگ، برادران، خواهران، فرزندان برادران و خواهران | در صورت عدم وجود وراث طبقه اول، مقدم بر طبقه سوم |
| طبقه سوم | عموها، عمه ها، دایی ها، خاله ها، فرزندان عموها و عمه ها و دایی ها و خاله ها | در صورت عدم وجود وراث طبقه اول و دوم |
| زوجین (شوهر، زن یا زنان) | شوهر، زن یا زنان | در کنار وراث طبقات اول، دوم و سوم ارث می برند |
نحوه تقسیم ارث دختر و پسر
یکی از اصول بنیادین در قانون ارث ایران، که از فقه امامیه نشأت گرفته و در ماده 907 قانون مدنی نیز به آن تصریح شده است، این است که در صورت وجود همزمان پسران و دختران به عنوان وراث، سهم هر پسر دو برابر سهم هر دختر خواهد بود. این نسبت «دو به یک» معمولاً در تقسیم باقیمانده ترکه پس از کسر سهم های فرضی سایر وراث مانند همسر یا والدین اعمال می شود.
برای روشن شدن این قاعده، به مثال های زیر توجه کنید:
- حالت 1: اگر تنها وراث متوفی یک پسر و یک دختر باشند، کل ترکه به سه سهم مساوی تقسیم می شود که دو سهم آن به پسر و یک سهم آن به دختر می رسد.
- حالت 2: اگر متوفی چهار پسر و یک دختر داشته باشد، کل ترکه به نه سهم مساوی تقسیم می شود (دو سهم برای هر پسر و یک سهم برای دختر).
حالات خاص و تغییرات در تقسیم ارث
تقسیم ارث در صورت وجود فقط پسر یا فقط دختر:
- تنها یک فرزند: اگر متوفی تنها یک فرزند داشته باشد، خواه پسر باشد خواه دختر، تمام ترکه پس از پرداخت دیون و سایر حقوق متوفی به همان یک فرزند می رسد.
- چند پسر: اگر متوفی چند پسر داشته باشد و هیچ دختری نداشته باشد، ترکه به طور مساوی بین تمام پسران تقسیم می شود. در فقه شیعه نیز تأکید شده است که اگر فقط پسران باشند، باقیمانده ترکه به طور مساوی بین آنها تقسیم می شود.
- چند دختر: اگر متوفی چند دختر داشته باشد و هیچ پسری نداشته باشد، دو سوم ترکه به طور مساوی بین آنها تقسیم می شود. باقیمانده یک سوم ترکه ممکن است بر اساس قاعده «رد» به خود دختران برگردد اگر وارث دیگری وجود نداشته باشد. ماده 907 قانون مدنی نیز به این موضوع اشاره دارد که اگر متوفی فرزندان متعددی داشته باشد و همه آنها دختر باشند، سهم آنها دو سوم ترکه خواهد بود.
تقسیم ارث با وجود والدین:
در صورتی که متوفی دارای فرزند (پسر یا دختر) و یک یا هر دو والدین باشد، والدین نیز سهم مشخصی از ارث می برند.
به طور معمول، اگر متوفی فرزند داشته باشد، هر یک از والدین یک ششم از کل ترکه را به عنوان سهم ارث دریافت می کنند. ماده 908 قانون مدنی نیز به این موضوع اشاره دارد. باقیمانده ترکه پس از کسر سهم والدین، بین پسران و دختران بر اساس نسبت دو به یک تقسیم می شود. در برخی حالات خاص که در مواد 908 و 909 قانون مدنی ذکر شده است، ممکن است سهم یکی از والدین از یک ششم بیشتر شود.
تقسیم ارث با وجود همسر:
سهم الارث همسر (زن یا شوهر) بستگی به این دارد که آیا متوفی فرزند داشته باشد یا خیر.
- شوهر: اگر همسر متوفی فرزند داشته باشد، یک چهارم و اگر فرزند نداشته باشد، یک دوم از ترکه زن را به ارث می برد. در صورت نبود هیچ وارث دیگری، شوهر تمام ترکه زن را به ارث می برد.
- زن: اگر شوهر متوفی فرزند داشته باشد، یک هشتم و اگر فرزند نداشته باشد، یک چهارم از ترکه شوهر را به ارث می برد. ماده 913 قانون مدنی به این موضوع اشاره دارد. در صورت وجود چند همسر، این سهم بین آنها به طور مساوی تقسیم می شود. پس از کسر سهم همسر، باقیمانده ترکه بین پسران و دختران بر اساس نسبت دو به یک تقسیم می شود.
جدول تقسیم ارث پسران و دختران در حالات مختلف
| حالت | سهم پسر | سهم دختر |
|---|---|---|
| فقط یک پسر | تمام ترکه (پس از کسر سهم سایر وراث) | – |
| فقط یک دختر | تمام ترکه (پس از کسر سهم سایر وراث) | – |
| چند پسر | تقسیم مساوی باقیمانده ترکه (پس از کسر سهم سایر وراث) | – |
| چند دختر | دو سوم باقیمانده ترکه (به طور مساوی) | – |
| یک پسر و یک دختر | دو سوم باقیمانده ترکه | یک سوم باقیمانده ترکه |
| دو پسر و یک دختر | چهار نهم باقیمانده ترکه (هر پسر دو نهم) | یک نهم باقیمانده ترکه |
| یک پسر و دو دختر | دو پنجم باقیمانده ترکه | یک پنجم باقیمانده ترکه (هر دختر) |
| پسران و دختران با وجود پدر | سهم پدر: یک ششم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران | سهم پدر: یک ششم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران |
| پسران و دختران با وجود مادر | سهم مادر: یک ششم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران | سهم مادر: یک ششم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران |
| پسران و دختران با وجود شوهر (فرزندان زن متوفی) | سهم شوهر: یک چهارم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران | سهم شوهر: یک چهارم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران |
| پسران و دختران با وجود زن (فرزندان شوهر متوفی) | سهم زن: یک هشتم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران | سهم زن: یک هشتم، باقیمانده طبق نسبت دو به یک بین پسران و دختران |
سایر قواعد مرتبط با تقسیم ارث
- ارث غیر مسلمان از مسلمان: بر اساس قانون مدنی ایران، فرد غیر مسلمان از مسلمان ارث نمی برد. همچنین، اگر در میان وراث غیر مسلمان متوفی غیر مسلمانی، وارث مسلمانی وجود داشته باشد، سایر وراث غیر مسلمان از او ارث نمی برند، صرف نظر از درجه و طبقه خویشاوندی آنها با متوفی.
- ارث فرزند نامشروع: فرزند نامشروع از پدر خود ارث نمی برد. بر اساس فقه شیعه که مبنای حقوقی ایران است، فرزند نامشروع از مادر خود نیز ارث نمی برد. ماده 884 قانون مدنی نیز به این موضوع اشاره دارد.
- ارث شخص غایب مفقود الاثر: اموال شخص غایب مفقود الاثر تا زمانی که فوت او ثابت نشود یا مدت زمانی که عادتاً چنین شخصی زنده می ماند سپری نشده باشد، بین وراث تقسیم نمی شود. ماده 872 قانون مدنی به این موضوع می پردازد. این قانون، تکلیف اموال فردی که وضعیت حیات او نامشخص است را تعیین می کند.
- تقدم دیون و هزینه های کفن و دفن: قبل از تقسیم ترکه بین وراث، لازم است که دیون متوفی و هزینه های مربوط به کفن و دفن او پرداخت شود. ماده 869 قانون مدنی به این موضوع تصریح دارد. این امر نشان دهنده اولویت حقوق طلبکاران و هزینه های ضروری متوفی بر حقوق وراث است.
مراحل قانونی تقسیم ارث در ایران
۱. درخواست گواهی انحصار وراثت:
اولین و مهم‌ترین گام در فرآیند تقسیم ارث در ایران، درخواست و دریافت گواهی انحصار وراثت است. این گواهی، سند رسمی است که در آن، اسامی تمامی وراث قانونی متوفی و میزان سهم هر یک از آنها مشخص می شود. برای دریافت این گواهی، یکی از وراث باید با در دست داشتن مدارک لازم از جمله گواهی فوت متوفی، شناسنامه و کارت ملی او وراث، عقدنامه (در صورت وجود همسر) و استشهادیه مبنی بر تعداد وراث، به شورای حل اختلاف آخرین محل سکونت متوفی مراجعه و درخواست صدور گواهی انحصار وراثت نماید. شورا پس از بررسی مدارک و انجام تحقیقات لازم، اقدام به صدور گواهی انحصار وراثت می کند. در صورت وجود وصیت نامه، ارائه آن نیز ضروری است.
۲. تقسیم ارث بر اساس گواهی انحصار وراثت:
پس از صدور گواهی انحصار وراثت، وراث می توانند بر اساس سهم های تعیین شده در آن، نسبت به تقسیم اموال متوفی اقدام کنند. نحوه تقسیم اموال بستگی به نوع دارایی های متوفی دارد. اموال منقول ممکن است به صورت فیزیکی بین وراث تقسیم شود یا ارزش آنها تعیین و سهم هر وارث به صورت نقدی پرداخت شود. در مورد اموال غیرمنقول مانند زمین و ساختمان، وراث ممکن است به صورت مشاعی مالک آن شوند یا با توافق یکدیگر، نسبت به فروش و تقسیم بهای آن اقدام کنند. انتقال رسمی مالکیت اموال غیرمنقول نیازمند انجام تشریفات قانونی در دفاتر اسناد رسمی است.
