همانطور که پیش از این در مقالاتی به دسته بندی های دیگر عقود مانند عقد تملیکی و عقد عهدی، عقد معین و نامعین و… پرداختیم، اکنون به دسته بندی دیگری از عقود، یعنی عقد لازم و عقد جایز خواهیم پرداخت. همچنین در ادامه به تفاوت آن ها با یکدیگر اشاره می کنیم.
عقد لازم
در ابتدا بهتر است به تعریف قانون از عقد لازم نگاهی بیندازیم:
ماده ۱۸۵ قانون مدنی
عقد لازم آن است که هیچ یک از طرفین معامله حق فسخ آن را نداشته باشد مگر در موارد معینه.
همانطور که تعریف فوق مشخص است، در این گونه عقود هیچ یک از طرفین قرارداد حق فسخ یا برهم زدن معامله را ندارند مگر اینکه قانون اجازه آن کار را داده باشد. در واقع در قانون برای فسخ چنین قراردادهایی موارد مشخصی تعیین شده است و غیر از آن ها نمی تواند اقدام به فسخ قرارداد کرد.
به عنوان مثال، عقد بیع از عقود لازم به شمار می رود و بر اساس آن فروشنده و خریدار حق فسخ معامله را غیر از در موارد خاصی ندارند. آن موارد هم در قانون مشخص شده اند. مثلا در عقد بیع خیارات فسخ معامله را داریم که به مشتری اجازه می دهند بر اساس آن ها معامله را فسخ کند. یکی از خیارات، خیار تدلیس است که در صورت فریب خوردن مشتری، بعد از معامله می تواند آن را بر هم بزند. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد خیار تدلیس، این مقاله را مطالعه نمایید: خیار تدلیس چیست؟
عقد جایز
در این مورد هم بهتر است نگاهی به تعریف قانون از عقد جایز بیندازیم:
ماده ۱۸۶ قانون مدنی
عقد جایز آن است که هر یک از طرفین بتواند هر وقتی بخواهد فسخ کند.
در چنین قراردادهایی طرفین معامله هر زمان که بخواهند می توانند به صورت یک طرفه و بدون رضایت طرف مقابل اقدام به فسخ آن کنند. به عنوان مثال عقد ودیعه و وکالت از عقود جایز به شمار می روند. در عقد ودیعه هریک از طرفین در هر زمانی که تصمیم به فسخ معامله بگیرند می توانند آن را عملی کنند.
تفاوت عقد لازم و عقد جایز
این دو عقد تفاوت های متعددی با یکدیگر دارند که در ادامه آن ها را توضیح خواهیم داد:
- اصل بر لازم بودن: کلیه عقود به صورت پیشفرض لازم تلقی می شوند و اصل بر لازم بودن آن هاست، مگر اینکه به صراحت در قانون مشخص شده باشد که آن عقد جایز است.
- امکان فسخ: فسخ معامله در عقود لازم فقط به مواردی که در قانون تعیین شده است محدود می شود، اما در عقد جایز هریک از طرفین هر وقت که بخواهند می توانند آن را بدون رضایت دیگری فسخ کنند. البته با توافق طرفین، می توان عقود جایز را غیر قابل فسخ کرد.
- منفسخ شدن: عقد جایز موت، جنون یا سفه هریک از طرفین منفسخ می شود، اما عقد جایز اینگونه نیست.
لازم به ذکر است که در برخی موارد ممکن اس عقدی نسبت به یک طرف لازم و نسبت به طرف دیگر جایز باشد. به عنوان مثال در عقد رهن، عقد از جانب رهن دهنده لازم است اما از طرف رهن گیرنده جایز می باشد. زیرا رهن دهنده (راهن؛ شخصی که مالی را به عنوان وثیقه به طلبکار می دهد) نمی تواند عقد را بر هم زند اما رهن گیرنده (مرتهن؛ کسی که مال را به وثیقه گرفته است) می تواند از به اختیار خود عقد را بر هم زده و راهن را از زیر دین خارج کند.